Over het Beleg van Leiden valt veel te vertellen – Deel 7

Het zevende en laatste deel van de serie Over het Beleg van Leiden valt veel te vertellen gaat over de viering van het 3 Oktoberfeest en het belang van dit feest. Daarnaast aandacht voor de vraag wie er nu eerder was als het om het vieren gaat. Was dat de stad Alkmaar of de stad Leiden?

Dit zesde deel maakt deel uit van een serie van zeven delen. De serie was ooit een artikel. Dit artikel werd gepubliceerd via de website van De Goede Huisvader. Artigenda heeft dit artikel overgenomen en gewijzigd naar een serie van zeven artikelen.

Het feest van Leiden en omstreken

Geloof het maar, het 3 Oktoberfeest is een feest dat niet alleen door inwoners van Leiden gevierd wordt. Ook inwoners van omliggende gemeenten vieren mee. Dat is iets dat al jaren gebeurd. Natuurlijk, het is in de eerste plaats een Leids feest. De stad werd op 3 oktober 1574 bevrijd door de Geuzen. Daarmee kwam een einde aan de belegering door de Spanjaarden (meer hierover in het eerste deel en het tweede deel). Daarom zijn veel Leidse bedrijven, organisaties en instellingen op 3 oktober gesloten. Dat geldt ook voor onderwijsinstellingen. Dat geldt ook voor omliggende gemeenten. Daar zijn het vooral scholen die leerlingen een vrije dag geven. Niet alle bedrijven, organisaties en instellingen geven werknemers automatisch een dag vrij in omliggende gemeenten.

De impact van 3 Oktober

Het is moeilijk te bepalen wat de impact 3 Oktober precies is. Wat is dat precies, de impact. Gaat het dan om de impact van het Beleg van Leiden? Het feest dat jaarlijks gevierd wordt? Bovendien, voor iedereen is het anders. Behalve als het gaat om de oorsprong. Die is terug te voeren tot die derde dag van oktober. Welk verhaal je er ook over leest, de uitkomst is altijd hetzelfde. Via de Vliet voeren de Geuzen onder leiding van Louis de Boisot (ca. 1530 – 27 mei 1576) de stad binnen. Dat alleen al mag je omschrijven als een bepaalde impact. Want de betkenis van dat woord is volgens Van Dale (een) uitwerking, invloed of effect. Laten we het erop houden dat het dat allemaal was. Nog steeds eigenlijk.

Hoe vierde men feest?

Tegenwoordig viert men op een andere manier feest dan vroeger. Al op de dag van de intocht van de Geuzen zelf vierde men feest. Logisch, de stad was niet langer belegerd door de Spaanse troepen onder leiding van Francisco de Valdez (ca. 1511 of 1512 – 1580). Men vierde feest door te eten. Niet door het eten van hutspot. Die traditie volgde pas veel later. De Spaanse Kookpot die op de Lammenschans aangetroffen werd bevatte de restjes van een maaltijd voor soldaten van het Spaanse leger. Daarmee kon een stad niet gevoed worden. De stad werd onder andere gevoed met pekelharing, een stuk kaas en brood. Dat was alleen niet de manier van feestvieren. Mocht het doorgaan voor feestvieren, dan ging het om de dankdiensten in de kerken. Meer dan dat was het niet.

Later werden het meer herdenkingsfeesten, waarbij de schutterij een prominente rol kreeg via de spiegelgevechten. Daarnaast werden er parades ingevoerd vanaf 1576. Een jaar later volgde een tiendaagse markt. Omstreeks 1630 werd het een traditie om op 3 oktober als familie een maaltijd te nuttigen en zo terug te denken aan de gebeurtenissen van 1573 en 1574.

In 1655 werd besloten een einde te maken aan de jaarlijkse markt en besloot men alleen nog tot jaarlijkse toneelvoorstellingen. Tijdens de Franse Tijd (1795 – 1813) was er helemaal herdenking of viering. Dat kwam pas weer op gang na de Franse Tijd. Als eerste ging men over tot het uithangen van vlaggen op de dag en volgde er een jaarlijkse dankdienst. Het stadsbestuur bepaalde dat de herdenking standaard plaats moest vinden op een zondag, zodat dit niemand een vrije dag zou kosten.

Vanaf de negentiende eeuw

De plannen van de Leidse gemeenteraad konden niet rekenen op de goedkeuring van de Leidse studentenverenigingen. Vooral de vereniging Minerva vond de aanpassingen niets. De viering moest gewoon plaatsvinden op 3 oktober, zondag of geen zondag. Vanaf 1824 was er sprake van een jaarlijkse viering, die te vergelijken was met de moderne vieringen. Er was muziek, toneel en vuurwerk. Niet te vergeten: er werd haring en wittebrood uitgedeeld.

In 1884 werd het standbeeld van Pieter Adriaansz van der Werff onthuld en twee jaar later (13 mei 1886) werd de 3 October Vereeniging opgericht. Sinds die tijd is deze vereniging verantwoordelijk voor het organiseren en invullen van de 3 Oktoberfeesten. De enige jaren waarin geen vieringen gehouden werden waren tijdens de Eerste- en Tweede Wereldoorlog en tijdens de coronapandemie in 2020. Overigens werd in dat jaar wel een kranslegging gedaan en vonden de activiteiten online plaats.

Niet meer beperkt tot een dag

Inmiddels is het 3 Oktoberfeest niet meer beperkt tot een dag. Op 2 oktober vindt de Taptoe plaats, waarbij verenigingen zich presenteren. Op 3 oktober vindt in alle vroegte de reveille plaats. Ook zingt men nog samen (het Koraal). Een week voor 3 oktober organiseert men voor leerlingen van basisscholen uit Leiden en omstreken het Minikoraal.

In de Pieterskerk vindt een herdenkingsdienst plaats. In de middag is er een grootste optocht door de stad. Dat is niet alles, de stad is onderdeel van een warenmarkt én op verschillende plaatsen in de stad is een kermis te vinden.

Thema

Ieder jaar staat de optocht die ’s middags door Leiden trekt in het teken van een thema. Welk thema dat precies is valt te lezen op de website van de 3 October Vereeniging. Deze vereniging reikt ook ieder jaar een prijs uit aan een persoon die de een belangrijke rol heeft gespeeld voor de gemeente Leiden in het voorgaande jaar.

Juiste spellingswijze

Wat is het? Leids Ontzet of Leidens Ontzet? De officiële benaming is Leidens Ontzet. Is het heel erg wanneer je spreekt van Leids Ontzet? Helemaal niet! Dat mag ook gewoon. Leids is in dat geval een bijvoeglijk naamwoord. Je mag het zelfs combineren met een lidwoord, maar dan wel het juiste lidwoord. Dat is het. Dus het Leidens Ontzet of het Leids Ontzet. Eigenlijk is het gewoon een kwestie van wat je gewend bent. Voor heel veel mensen is het ‘gewoon’ Drie Oktober, met een hoofdletter O trouwens. Wil je het helemaal goed doen, dan is het vanzelfsprekend een drie met een rollende R! Drrrrie Oktoberrr!

Hoofdletter

Is het niet raar om oktober met een hoofdletter te schrijven? Dat is niet gebruikelijk. Dat zit zo: het gaat om een feestdag en het kan afhankelijk zijn van de locatie van waar je 3 oktober in een zin plaatst. Bijvoorbeeld: “Het was erg warm op 3 oktober” hoeft geen verwijzing te zijn naar het Leidens Ontzet. Is dat het wel, dan maak je ervan: “Het was erg warm op 3 Oktober.” Het kan ook anders: “3 Oktober was een warme dag.” Zo weet iedereen wel dat het gaat om het Leidens Ontzet.

Een verouderde, inmiddels niet meer gebruikte naam is Leidsch Ontzet. Klinkt leuk en nostalgisch, maar woorden eindigend op sch komen niet standaard meer voor. Wie schrijft bijvoorbeeld nog Haagsch of Amsterdamsch? Dat deden we vroeger. Wat verwarrend is: er zijn uitzonderingen hierop. Bepaalde namen schrijf je wel met sch en deze zijn in sommige gevallen verbonden met Leiden. Denk aan de bekende krant Leidsch Dagblad.

Het woord "ontzet"

Waar komt dan het woord “ontzet” vandaan? Dat woord is niet exclusief Leids, sorry. Alkmaar kent ook een “ontzet,” net zoals Breda, Bredevoort, Groningen, Maastricht en nog veel meer plaatsen. Sterker nog, kijk je naar andere steden in de wereld, dan zijn die op een bepaald moment in de geschiedenis ook “ontzet.” Neem bijvoorbeeld de Duitse stad Hamburg. Daar vond een belegering plaats door de Denen en nee, dat had echt niets te maken met de Tachtigjarige Oorlog. Dit beleg vond plaats in 1686. De bevrijding vond plaats door de troepen van het hertogdom Brunswijk-Lüneburg en Brandenburg-Pruisen. Dat bevrijden is wel belangrijk in dit geval. Want daar gaat het om: een ontzet is niets anders dan een einde van een belegering.

Het gaat niet altijd om een belegering van een stad. Denk maar eens aan kastelen, forten of andere belangrijke plaatsen. De geschiedenis kent genoeg voorbeelden. In een aantal gevallen eindigde het beleg dan met een einde dat veroorzaakt werd door een externe factor. Het gaat bij een ontzet niet om zomaar een bevrijding. Er is hulp van “buitenaf” bij nodig. Soms bewust, soms niet.

Iets anders

Denk aan het doorsteken van de dijken in Alkmaar en Leiden. In andere gevallen waren het andere verschrikkelijke rampen, zoals noodweer, epidemieën of ander onheil. Naast hulp van een legermacht is er iets anders dan bijdraagt of bij kan dragen aan het einde van de belegering. Dat is dus een ontzet.

Samenvattend was dat dus in Leiden de combinatie van het water en de Geuzen.

Wie was eerder, Alkmaar of Leiden?

Historisch gezien is die vraag natuurlijk gemakkelijk te beantwoorden. Alkmaar scoort hier punten. Dit beleg eindigde voor de Spanjaarden op 8 oktober, toen de laatste troepen zich uit de modder terugtrokken. Je kunt daarmee dus stellen dat Alkmaar iets gewonnen heeft als het gaat om de traditie van het feest dat hoort bij het herdenken van dit beleg. Alleen is dat wel zo?

Net zoals in Leiden gaat ook de traditie van herdenken in Alkmaar terug tot direct na de bevrijding van de stad. Op de dag dat de laatste troepen wegtrokken (8 oktober 1573) begon men met herdenken. De vlaggen gingen uit. In de kerken hielden de inwoners van de stad dankdiensten. Op de website (over) Immaterieel Erfgoed lees je er meer over. Om precies te zijn onder het gedeelte “Geschiedenis en ontwikkeling.” In 1861 werd de “Vereeniging ter viering van den Gedenk-dag van Alkmaars Ontzet in 1573 en ter bewaring van andere geschiedkundige herinneringen in dezer stede” opgericht.

1924

De vereniging die in 1861 opgericht werd organiseert bestaat niet meer. Lange tijd namen de katholieke inwoners van Alkmaar niet deel aan de activiteiten. Na de Eerste Wereldoorlog kwam daar een einde aan. In 1924 werd er een nieuwe vereniging opgericht: 8 October Vereeniging ‘Alkmaar Ontzet.’ Dat is de huidige vereniging die vandaag de dag de festiviteiten organiseert. Daarover lees je meer via de Canon van Nederland.

Hoe zat dit dan in Leiden? Daar werd de 3 Oktober Vereeniging opgericht op 13 mei 1886. Die vereniging bestaaat nog steeds, in ongewijzigde vorm. Dat lees je via deze pagina van de 3 Oktober Vereeniging. Daarmee was Alkmaar misschien eerder, alleen voor een beperkt(er) publiek. Alleen katholieke inwoners van Alkmaar mochten lid worden van deze vereniging. Pas later, na 1924 werd een nieuwe, algemene vereniging opgericht. De Leidse vereniging kende geen beperkingen. Bovendien is de oorspronkelijke vereniging nooit ontbonden. Alkmaar was dus chronologisch eerder, Leiden kent een historisch oudere vereniging.

Hutspot vs zuurkool

In beide steden kent men een gezamenlijke maaltijd. In Leiden is dat de hutspotmaaltijd en in Alkmaar is dat de zuurkoolmaaltijd. Wanneer je in de geschiedenisboeken op zoek gaat naar een relatie tussen het Beleg van Alkmaar en zuurkool, dan zal je daar niets over terugvinden. Dat is logisch. De traditie is een zeer jonge traditie. Er hoorde bij het beleg of het ontzet geen speciale maaltijd, zoals dit in Leiden wel het geval was. In Alkmaar besloot men dit te gaan doen rond de eeuwwisseling (2002), zo valt te lezen in dit gearchiveerde artikel van het AD. De reden had alles te maken met de festiviteiten in Leiden. Men vond dit in Alkmaar eigenlijk ook wel een leuk idee.

Ieder moment

Tradities kunnen op ieder moment ontstaan. In Leiden ontstonden de georganiseerde maaltijden ook pas sinds de jaren negentig van de vorige eeuw. Een traditie hoeft niet heel oud te zijn, om als zodanig omschreven of beschreven te worden.

Wie is de winnaar?

De vraag is nog niet beantwoord, want wie is de winnaar? Wie was er eerder met de viering van het ontzet van de stad? Strikt genomen was dat Alkmaar. Eigenlijk is dat niet meer dan logisch. Het beleg van die stad vond nu eenmaal eerder plaats. Gaat het om de oprichting van de vereniging die verantwoordelijk is voor de moderne vieringen van de festiviteiten, dan wint Leiden. Dan gaat het namelijk om 1886 tegen 1924.

De vraag is natuurlijk: is het een wedstrijd? Eigenlijk niet.

In beide gevallen ging het om gebeurtenissen die bij hebben gedragen aan wat de geschiedenis is in gegaan als de opstand tegen het Spaanse Rijk. De Tachtigjarige Oorlog. De geschiedenis van Nederland. De serie van (zeven) artikelen ging over het Beleg van Leiden, waarover veel te vertellen valt. Waarbij de uitkomst was dat de stad stand wist te houden. Uiteindelijk met hulp van buitenaf.

Tijdens deze belegering kwam het zuidelijke deel van Zuid-Holland deels onder water te staan, om zo de Spaanse troepen rondom Leiden te verdrijven. Alleen zo konden de Geuzen de stad bereiken. Deze bevrijding is eeuwen later nog steeds zo belangrijk, dat de Zuid-Hollandse stad er een feest van maakt. Niet alleen in deze stad, want in de omliggende gemeenten wordt ook aandacht besteed aan het 3 Oktoberfeest. Al is het alleen maar omdat sommige inwoners van die gemeenten op die dag vrij zijn.

Het is onmogelijk een winnaar uit te roepen als het gaat om Alkmaar of Leiden. Beide steden hebben een eigen belegering gekend met een eigen geschiedenis. Dit was de Leidse geschiedenis in zeven delen. Met wetenswaardigheden. Waar nodig moesten die verduidelijkt worden.

Over het Beleg van Leiden valt veel te vertellen

Over het Beleg van Leiden en het Leidens Ontzet valt veel te vertellen. De gebeurtenissen uit 1573 en 1574 maakten veel indruk. In de eerste jaren vertelden mensen die het allemaal mee hadden gemaakt de verhalen aan elkaar. Die verhalen werden ook verteld aan zij die erin geïnteresseerd waren en erover wilden schrijven. Denk aan schrijvers als Orlers en Fruytiers. Later kwamen anderen, die de eerste schrijvers als bronnen gebruikten en er ontstond “ruis.” Daarnaast ontstonden legenden, volksverhalen. Sommige situaties veranderden daarmee ongewild. Net zoals de rol van bepaalde personen. In goede of slechte zin. Neem nu burgemeester Van der Werff en het aanbieden van zijn lichaam. Wat te denken van Magdalena Moons? Dan hebben we nog Cornelis Joppensz die eigenlijk te veel eer kreeg, terwijl Gijsbert Cornelisz Schaeck die eer eigenlijk toekwam.

In weer andere gevallen werd het mooier gemaakt dan dat het daadwerkelijk was. Neem nu de familiegeschiedenis van Johannes le Francq van Berkhey. Hoe het precies is gegaan met zijn familegeschiedenis weten we ook niet. Dat blijft wel een beetje gissen. Wonderlijk is het op z’n minst wel. Wat deed hem bijvoorbeeld besluiten om zijn familie zoveel eer te geven? Waarom besloot hij daarmee geschiedschrijvers als Orlers en Fruytiers te negeren? Het antwoord wist alleen Le Francq van Berkhey.

Een mooie (jongens)roman

Jacob van Lennep dan, met zijn mooie jongensroman. Hij was niet de enige die dat deed. Meer schrijvers deden dat. Het werd een trend. Vooral de nadruk leggen op de stoere jongens. Het was misschien minder kwalijk dan wat Robert Fruin deed. Hij deed het in zijn hoedanigheid als geschiedkundige.

Het is goed om op te merken dat er toch wel overeenkomsten te onderscheiden zijn tussen de twee. Zelfs wanneer Van Lennep fictie schreef en Fruin zich bezighield met een wetenschappelijke benadering. De twee zagen rond dezelfde tijd het levenslicht (Van Lennep in 1802 en Fruin in 1823). Ze stierven aan het einde van de negentiende eeuw (1868 en 1899).

Nadruk op mannelijkheid

Wat deden de twee nu precies? De nadruk leggen op mannelijkheid. Zoals eerder gezegd: Van Lennep legde de focus op de stoerheid van drie jongens. Fruin rekende af met een idee dat een vrouw een legeraanvoerder beïnvloed zou kunnen hebben. Daarmee is niet gezegd dat Moons in staat zou zijn geweest om Valdez te beïnvloeden. Dat weten we niet. Omgekeerd weten we ook niet of het nooit is gebeurd.

Vergeet niet dat het tijdsbeeld van Fruin zijn blik ongetwijfeld verstoord heeft. Passend in dat tijdsbeeld, zoals de onderzoekster Els Kloek (terecht) opmerkte. Of daarmee Robert Fruin van zijn voetstuk valt? Nee hoor, helemaal niet. De beste man hierom cancellen? Dat hoeft niet. Was hij het immers niet die juist deed wat Van Lennep niet wilde? Van Lennep maakte er ‘leuke’ verhaaltjes van, terwijl Fruin juist voorstander was van een meer analytische benadering. Weg dus met die verhalen. Of daarmee je ook echt achter de denkbeelden van Fruin moet staan als het om nationalisme gaat valt overigens te bezien en valt buiten de ‘scope’ van dit artikel. Dit alles is geen biografie van Robert Fruin, laat dat duidelijk zijn. Ook is het vooral geen betoog ten gunste van deze Fruin, laat dit ook duidelijk zijn.

Het is in ieder geval niet de bedoeling geweest om alles wat te maken heeft met het Leidens Ontzet en de geschiedenis die daarna volgde in een kwaad daglicht te stellen. Dat was nooit de gedachte van dit artikel. Ook niet toen het voor het eerst gepubliceerd werd in 2023. Het artikel is sindsdien tweemaal verhuisd, om uiteindelijk op deze website terecht te komen. Laat het duidelijk zijn: de geschiedenis van het Beleg van Leiden en het Leidens Ontzet is bijzonder interessant en er valt veel over te vertellen. Oorspronkelijk was alles samengevat in een artikel. Sinds 2024 zijn dat zeven artikelen geworden. Wie weet wat de toekomst brengt!

3 Oktober neemt in Leiden een bijzondere plaats in, naast dagen als Koningsdag en 5 Mei. Al is die laatste dag een feestdag die slechts eens per vijf jaar een volwaardige vrije dag is. Voor 3 Oktober geldt dat dit voor de meeste inwoners van de stad Leiden onderwijs volgen of werken een vrije dag is. De impact van deze dag is enorm voor de stad. De historische impact is daarnaast ook groot geweest. Laten we eerlijk zijn: over het Beleg van Leiden valt veel te vertellen!

Over het Beleg van Leiden valt veel te vertellen – Deel 7

Het feest van Leiden en omstreken

De impact van 3 Oktober