Artigenda
Pandemonium Day
Wanneer: jaarlijks, 14 juli.
Het is de bedoeling dat je als het om Pandemonium Day de Engelse naam gebruikt en dus niet de Nederlandse vertaling. Deze dag vindt plaats op 14 juli en je spreekt dus niet van Dag van het Pandemonium of Pandemoniumdag.
John Milton - Paradise Lost
Bron afbeelding: Wikimedia Commons.
Het woord Pandemonium is enorm belangrijk, want het is een verwijzing naar het gedicht Paradise Lost van John Milton (9 december 1608 – 8 november 1674). Dit gedicht schreef Milton nadat hij zijn gezichtsvermogen kwijt was geraakt. Centraal in dit gedicht staat de zondeval van de mens aan de hand van Adam en Eva, door de gevallen engel (Satan) en dat met het gedwongen vertrek een einde kwam aan het paradijs.
Dankzij Project Gutenberg is het mogelijk om Paradise Lost zelf te lezen. Schrik niet, want het gaat om maar liefst tien delen. Je mag het werk van Milton daarom gerust vergelijken met het werk van een andere literaire grootheid: La Divina Commedia van Dante Alighieri (1265 – 1321). Ook als het om het thema gaat zijn er sterkte overeenkomsten tussen het werk van de twee. Net zoals in het werk van Alighieri speelt de onderwereld of beter gezegd de hel, een nadrukkelijke rol.
Paradise Lost lees je via deze pagina op Project Gutenberg. La Divina Commedia lees je via deze pagina op Project Gutenberg. De Nederlandse versie van de Goddelijke Komedie is overigens hier te vinden.
Bron afbeelding: Wikimedia Commons.
Over Paradise Lost
Het lijkt erop dat Milton Paradise Lost niet in een keer schreef. Er zijn aanwijzingen dat delen al veel eerder dan 1658 geschreven zijn. Dat zou de jaar geweest zijn waarin hij begon met schrijven. Delen zouden mogelijk ook geschreven kunnen zijn tijdens zijn jeugd. In ieder geval eindigde hij zijn werk in 1663. Milton was toen inmiddels al blind geworden en was afhankelijk van anderen geworden die zijn woorden overnamen.
Ook zijn er aanwijzingen dat het misschien helemaal niet de bedoeling was geweest om een relatie te leggen met de bijbel. Misschien was het eerder de bedoeling om een relatie te leggen met de oude Saksische legenden, zoals die van Koning Arthur. Dat beweerde althans John Leonard in een boek dat in 2000 verscheen over Paradise Lost (bron).
Hoewel de voorpagina meldt dat het om tien boeken gaat, zijn het er eigenlijk twaalf. Dit heeft te maken met de uitgave van 1674 en het toevoegen van extra korte samenvattingen aan het begin van ieder boekdeel.
Wie speelt de hoofdrol?
Het is de vraag wie nu de hoofdrol speelt. Is dat Satan (The Prince of Darkness, Lucifer), is dat Adam of is dat Eva?
The Prince of Darkness
Eigenlijk zou je geneigd zijn om aan te nemen dat in dit alles deze Prince of Darkness de hoofdrol speelt. Dit vanwege de pogingen die hij onderneemt om alles te verstoren. Hij is ook de eerste die in het verhaal geïntroduceerd wordt. Over zijn rol, dus hoe hij door Milton werd neergezet hebben velen zich gebogen. Denk aan bijvoorbeeld Lord Byron (1788 – 1824) of C.S. Lewis (1898 – 1963). Zij waren het niet eens met het idee dat Milton Satan in dit geval opvoerde als een anti-held. Een uiteenzetting waarom dit misschien wel eens zo zou kunnen zijn lees je bijvoorbeeld via deze website. Voor alle duidelijkheid, dit is geen betoog in het voordeel van satanisme. Dit is alleen een uitleg van hoe Milton de zaken voorgesteld zou kunnen hebben. Kortom, het gaat om een interpretatie.
Adam
Een andere interpretatie kan zijn dat de ware held van dit alles gewoon Adam is. Is hij het niet die de eerste mens op aarde was volgens de bijbel en dus sowieso al een streepje voor had? Hij was blijkbaar in staat om te vragen om meer, want zijn verzoek om een metgezel werd ingewilligd. Dat leidde tot de komst van Eva. Dat verhaal staat beschreven in de bijbel en daarvoor hebben we Milton natuurlijk niet nodig. Anders dan wat er in de bijbel gebeurd krijgt deze Adam, dus in het verhaal van Milton, een blik op de toekomst voorgeschoteld. Wat de mensheid nog te wachten staat. Een soort: „Had je maar beter moeten luisteren.“-moment zou je kunnen zeggen.
Eva
Dan is er Eva. Milton zet haar juist anders neer dan dat in de bijbel gebeurd. Misschien zelfs meer rebels. Is dit niet een vrouw die het tegenovergestelde is? Misschien mag je zelfs stellen dat zij degene is die meer kennis heeft. In ieder geval genoeg om te weten dat een relatie met Adam alleen gaat werken wanneer ze op bepaalde momenten wat tijd voor haarzelf heeft. Juist op dat moment komt de anti-held die Milton eerder introduceerde, de Prince of Darkness, om de hoek kijken. In de gedaante van de slang. Dan volgt de welbekende verleiding. Toch is er de nodige overredingskracht nodig om haar tot die daad te krijgen.
Michael en Raphael?
Stopt het hiermee? Zeker niet, want Michael zou je misschien ook kunnen beschouwen als de hoofdpersoon. De aartsengel. Hij laat Adam zien wat de mensheid nog te wachten staat. Bovendien mag hij Adam en Eva wegsturen uit het Paradijs nadat ze van de verboden vrucht gegeten hebben. Alleen hij is niet de enige aartsengel. Zo is er ook nog een aartsengel met de naam Raphael. Misschien is hij juist belangrijker dan Michael, want hij is door God naar het Paradijs gezonden om Adam en Eva te beschermen tegen Satan. Het verhaal dat hij de twee vervolgens verteld neemt een groot deel in beslag, dus het is aannemelijker dat de positie onder de aartsengelen daarmee belangrijker is. Toch slaagt Raphael er niet in om de twee de behoeden om zich te behoeden voor de zondeval die gaat komen. Misschien komt dit doordat Raphael in zijn verhaal Satan juist te veel waarde geeft. Dit zou wederom een bewijs kunnen zijn dat Milton dus Satan aanwijst als de hoofdpersoon.
God?
Hoe zit het dan met God zelf? Is het niet logisch om aan te nemen dat Milton gewoon God de Vader als hoofdpersoon bedoelde? Laten we eerlijk zijn, net zoals in de bijbel was Milton van mening dat ook God alles geschapen had. Hij ging zelfs zover door te stellen dat Satan met zijn leger van gevallen engelen niet in staat was om God op ook maar enige manier omver te werpen. Logisch zal iedereen zeggen die een religieuze achtergrond heeft. Anderen wijzen erop dat desondanks aan zijn stoelpoten wordt gezaagd doordat Adam en Eva toch eten van die verboden vrucht. Voordat we verzanden in een theologische discussie: het zou kunnen Milton God bedoelde als hoofdpersoon.
Iemand anders…
Dan is er nog iemand anders, die niet nadrukkelijk voorkomt in dit alles. De zoon-van. Jezus Christus dus. Milton noemt hem niet bij naam. Hij gebruikt hoogstens het woord Zoon (hoofdletter, belangrijk) voor de duiding. Ook in dit geval zou je kunnen zeggen: logisch. Logisch, want wanneer je het vanuit een christelijk standpunt bekijkt: het verhaal van Adam en Eva hoort thuis in het Oude Testament. Dat wil overigens niet zeggen dat het verhaal van Adam en Eva alleen gebonden is aan het christendom. Volgens de Hebreeuwse Bijbel en volgens de Koran waren dit ook de eerste mensen op aarde. Alleen is Paradise Lost geschreven door John Milton en hij was van huis uit puritanist. Dit is een afsplitsing van de Anglicaanse Kerk, die volgens de aanhangers van het puritanisme te veel gericht was op het Vaticaan of nog te veel elementen bevatte van het Rooms-katholicisme.
Wel is duidelijk dat Milton deze Zoon neerzet als iemand die in staat is om dingen te doen veranderen. Hoewel aartsengel Michael uiteindelijk Adam en Eva wegstuurt is het deze Zoon die het nieuws komt vertellen. Daarnaast het deze Zoon die Satan en diens leger richting de hel drijft. Ook krijgt Adam in een visioen te zien hoe later sprake is van de redding door deze Zoon.
Geen aaneenschakeling van
Is Paradise Lost hiermee dan een aaneenschakeling van religieuze dichterij? Eigenlijk niet. Het is in de eerste plaats niet ‚zomaar rijmelarij.‘ In de eerste plaats niet omdat het een zo uitgebreid werk is (natuurlijk). Daarnaast vanwege de gebruikte stijl. Milton gebruikte een stijl die we nu kennen als blank vers of blank verse (Engels). Deze vorm van poëzie mag je niet verwarren met vrije poëzie of free verse (Engels). Met het gebruik van deze vorm van poëzie was hij zijn tijd eigenlijk vooruit. De stijl werd tot dan toe nog niet veel toegepast in het soort poëzie dat hij schreef.
Later zouden anderen er talloze analyses op loslaten. Op de manier waarop hij poëzie schreef. Een van de meest uitgebreide analyses is die van Robert Bridges (1844 – 1930) met als titel Milton’s Prosody. Begin daar maar eens mee, wanneer je meer over het ritme, de klank, de klemtoon of fonologie wilt weten van Paradise Lost.
Kritiek
Toch is dat niet het enige dat bijzonder is aan dit alles. Misschien denk je dat dit alles gaat om een verhaal dat gebaseerd is op het verhaal dat te vinden is in de Bijbel. Dat is deels waar. Deels, want Milton’s werk mag je ook beschouwen als kritiek. Bijvoorbeeld de kritiek op het huwelijk en de positie van de vrouw. Was Eva niet degene die aandrong op me time? Daarnaast lijkt het er ernstig op dat ze net iets slimmer was dan Adam. Dat zou zelfs het zo kunnen zijn als het gaat om die verboden vrucht. Wat het alleen weer niet in haar voordeel spreekt: wanneer zij met God wil praten, dan mag dat alleen via Adam.
Republikein
Iets meer spectaculair en zeker voor die tijd: de visie van Milton op het gebied van staatsinrichting. Voor de duidelijkheid: hij was republikein, zoals te lezen valt via deze pagina. Al moest hij zich wel inhouden door het politieke klimaat. In Paradise Lost zou je de strijd tussen God en Satan misschien wel kunnen beschouwen als een burgeroorlog. Dit zou mogelijk een verwijzing kunnen zijn naar de strijd tegen Charles I (1600 – 1649). Hij werd in 1649 geëxecuteerd en dit leidde tot de oprichting van het Engelse Gemenebest (Commonwealth of England). Pas in 1660 werd de monarchie hersteld en werd Charles II de nieuwe koning van Engeland. Tussen 1649 en 1660 was Engeland dus een republiek.
Het kan ook zijn dat de kritiek gericht was tegen Charles I en niet in het bijzonder de monarchie.
Kritiek op tempels en gebedshuizen
Vergeleken met een ander onderwerp is het punt over de monarchie, als dat al een rol zou spelen, misschien wel kinderspel met iets anders dat een rol speelt in Paradise Lost. Milton deponeert een wel zeer gedurfde stelling voor zijn tijd en daarmee komen we uit op de relatie met deze dag, Pandemonium Day. Hij heeft niet alleen kritiek op de bouw van tempels en andere gebouwen die hij beschouwd als gebedshuizen. Dit zijn volgens hem voorbeelden van afgoderij. Dit wordt verduidelijkt aan de hand van een gesprek tussen aartsengel Michael en Adam. Michael vertelt Adam dat het niet nodig is om een altaar op te richten om aan verering te doen. Een fysiek object, zo stelt Milton in Boek XI, is niet de manier om te boeten voor zonden, aldus Michael. Om dit te verduidelijken haalt de aartsengel het voorbeeld aan van Pandæmonium aan.
Wat is Pandæmonium?
Bron afbeelding: Wikimedia Commons.
Net zoals dit het geval is in La Divina Commedia is er ook in Paradise Lost een stad aanwezig in de hel. In het verhaal van Alighieri is dat de stad van Dis. Hier worden de geweldplegers gestraft. Dit is de zevende kring van de hel.
Milton laat Michael vertellen over de stad Pandæmonium (Pandemonium), de hoofdstad van de hel. De naam is een afgeleide van de Griekse woorden allemaal en demon. Samen krijg je dus: alle demonen. De stad is ontworpen als citadel door Mulciber, die eerder alle hemelse paleizen ontwierp. Dat was voor zijn val uit de hemel. Mulciber is een andere naam voor de Romeinse god Vulcanus, zoon van Jupiter en Juno en man van Venus. Volgens de Romeinen was dit de god van de vulkanen, het vuur, de edelsmeden en smeden. De herkomst van deze god is terug te voeren op de Griekse god Hephaistos, die op zijn beurt weer een Etruskische oorsprong kent (Sethklans).
Al in het eerste deel van het boek komt de stad voor als “de Hoge Hoofdstad, van Satan en zijn Peers.“ Deze stad is tegelijkertijd te klein om alle gevallen engelen en demonen te vestigen, maar tegelijkertijd ook weer niet. Dit heeft te maken met de mogelijkheid om die in de stad aanwezig is te ontdoen van hun gedaante en zo te verkleinen, zodat er altijd voldoende ruimte is.
Deze stad is niet zomaar een stad, Milton vergelijkt de stad met een Bijbelse, heilige plaats: de tempel van koning Salomo. Dan gaat het erom dat de bouw van een tempel zoals deze kan leiden tot immorele toestanden. Sommigen zien hierin het bewijs dat Milton eigenlijk een relatie legt tussen de Sint-Pietersbasiliek en het Pantheon in Rome. Beiden voorbeelden van hoe het volgens hem mis kan gaan met afgoderij. Dit zou aansluiten bij zijn religieuze opvattingen op dit gebied.
Een andere optie die mogelijk zou kunnen zijn is dat het Pandæmonium helemaal niet letterlijk genomen zou moeten worden. Dat het zou gaan om de positie van de koning. Dat het niet logisch is dat er een bepaalde relatie zou kunnen bestaan tussen kerk en staat of dat een vorst zich niet die macht mag toe-eigenen omdat een religie dit toe zou staan of mogelijk zou maken. Het idee dat een vorst gekroond wordt namens of door een religieus leider zou Milton hiermee dus afwijzen.
Is dat allemaal Pandemonium Day?
Toegegeven, dat klinkt allemaal best heftig voor ‚zomaar‘ een bijzondere dag, nietwaar? Je kunt de vraag stellen: „Is dat allemaal Pandemonium Day?“ Moet het echt zo ‚zwaar‘ zijn? Is dit niet iets te veel van het goede?
Nou een pandemonium is meer dan allee wat Milton ons als erfenis in literaire zin heeft geboden. Het is meer dan alleen Paradise Lost. Het woord is in de eerste plaats een verwijzing naar en fictieve stad uit zijn werk. Net zo goed als dat de stad Dis dat is. Alleen daar is geen aparte dag van gemaakt.
Wanneer je verder op zoek gaat naar de betekenis van het woord, dan ben je aangewezen op Engelstalige bronnen. Merriam-Webster meldt het volgende over dit woord: a wild uproar of a chaotic situation. Daarnaast natuurlijk de verwijzingen naar het werk van Milton.
De dag draait dus eigenlijk een beetje om chaos. Alleen wel op een normale manier….
Wat is Pandemonium Day nu echt?
Eigenlijk is het gewoon een excuus om alles gewoon te laten voor wat het is. Die stapel papieren die je uit moet zoeken? Dat doe je morgen. De ramen zemen? Dat doe je morgen. Alleen, daar hoeft het dus niet te stoppen… het gaat om chaos.
Wanneer je de behoefte hebt om iets te doen wat je normaal gesproken niet zou doen, dan zou je dit kunnen doen. Begrijp me niet verkeerd, ik roep niet op tot illegale dingen of het verstoren van zaken. Denk aan onschuldige zaken. Ga naar rechts in plaats van links, of andersom. Combineer kleuren die je normaal niet met elkaar zou combineren als het om kleding gaat.
Waar het vandaan komt? Ha, misschien is dat een zelfde chaos als de dag zelf. De oorsprong is onbekend. Er is meer bekend over het gedicht van Milton dan over het ontstaan van Pandemonium Day. Vandaar dat je voornamelijk achtergrondinformatie hebt kunnen lezen over Paradise Lost. Misschien past dat wel goed bij Pandemonium Day. Je had iets verwacht, maar kreeg iets anders.
