Artigenda
Nieuwjaarsdag
Wanneer: jaarlijks, 1 januari.
Eigenlijk is het zinloos om te vertellen dat Nieuwjaarsdag plaatsvindt op 1 januari. Alleen gaat het dan wel om het nieuwe jaar dat gebaseerd is op de gregoriaanse kalender.
Wat is de gregoriaanse Kalender
De gregoriaanse kalender is een opvolger van de juliaanse kalender. De kalender werd vernoemd naar paus Gregorius XIII (1572 – 1585), die het noodzakelijk vond om de juliaanse kalender te vervangen. Het zou uiteindelijk voor bijna alle landen ter wereld de officiële kalender ter wereld worden. De kalender werd geïntroduceerd in 1582.
De voorloper: de juliaanse kalender
De juliaanse kalender dankt de naam aan de Romeinse keizer Gaius Julius Caesar (12/13 juli 100 v. Chr. – 15 maart 44 v. Chr). De kalender werd later overgenomen in de christelijke wereld.
De verschillen
Het verschil tussen beide kalenders is dat ieder jaartal dat deelbaar is door vier een schrikkeljaar is. Daarmee zou een jaar op basis van de juliaanse kalender bestaan uit 365,25 dagen. Het nadeel is dat een tropisch jaar 365,2422 dagen duurt. Dit zorgt ervoor dat een kalender per duizend jaar 7,8 dagen achter zou lopen op de zon. Het systeem van schrikkeljaren is in de gregoriaanse kalender aangepast, zodat dit probleem opgelost moest zijn. Een schrikkeljaar is dan een jaar dat deelbaar is door vier, behalve wanneer het deelbaar is door honderd en niet door 400. Daarmee loopt de gregoriaanse kalender dus eigenlijk maar 0,3 dagen achter op de zon.
Een gregoriaans jaar duurt dus eigenlijk 355,2425 dagen, wat gelijk staat aan 365 dagen, 5 uur, 49 uur en 12 seconden.
Aloisius Lilius
Zelf was de paus niet verantwoordelijk voor het bedenken van de kalender, hoewel zijn naam eraan verbonden werd. De bedenker ervan was Aloisius Lilius (ca. 1510 – ca. 1576). Hij legde dit alles vast in het werk “Compendium novæ rationis restituendi kalendarium.“
Het schrikkeljaar
Hoe zit het dan met een schrikkeljaar? Simpel, dat is een jaar van 366 dagen in plaats van 365 dagen. Februari bestaat dan uit 29 dagen. De extra dag is het gevolg van de verloren uren (zes uur) voor de tropische jaren en een elke vier jaar een compensatie nodig is. Behalve dus wanneer het jaartal deelbaar is door 100 of een veelvoud is van 400.
Dat is allemaal best ingewikkeld wanneer je bedenkt dat je daarmee nog niet eens bent aangekomen bij Nieuwjaarsdag zelf. Ook daar valt het nodige over te vertellen. Waarom is 1 januari het begin van het nieuwe jaar? Ja, vanwege die kalender.
Mensen waren altijd al van mening dat er iets nieuws nodig was. Een nieuwe start of een nieuw begin. In veel gevallen koppelde men dit aan de veranderende seizoenen. Een goed moment vond men het begin van de lente. De oudste bekende voorbeelden zijn de Assyriërs, die de kalender aan het begin van de lente lieten beginnen. Op de eerste dag van de nieuwe kalender werd de koning voor een dag vervangen door een slaaf en daarmee was al het onheil voor een jaar afgewend.
Andere volkeren
Andere volkeren gingen uit van een ander natuurverschijnsel dat belangrijk was. De Germanen vonden juist dat de langste nacht belangrijk was. Dat was het moment waarop de dagen eigenlijk weer korter werden. Vanaf 21 december vierde men het Joelfeest en dit duurde twaalf dagen. Daarmee eindigde dit rond de huidige jaarwisseling.
Met de komst van de juliaanse kalender onder Caesar veranderde er in het Romeinse Rijk meer dingen. Tot die tijd vierde men het nieuwe jaar aan het begin van de lente (rond begin maart). Zodra men de nieuwe kalender ging gebruiken werd dit januari oftewel de maand waarin met de god Janus vereerde. De maanden die wij nu nog gebruiken zijn wat dat betreft raar, want ze zijn afgeleid van de Romeinse namen.
Een andere kalender
De Romeinse kalender zag er eigenlijk heel anders uit. Zo was deze ooit gebaseerd op de stand van de maan en begon deze in maart en eindigde deze met de maand februari. Je moet er nu niet aan denken, maar weken bestonden uit acht dagen. Dat bleef trouwens zo tot aan het jaar 400, toen de christelijke jaartelling ingevoerd werd.
De eerste aanpassing
De eerste aanpassing, omdat het eigenlijk een rommeltje geworden was, vond plaats dankzij een aanpassing door niemand minder dan Numa Pompilius. Zekerheid hebben we niet daarover, want Numa Pompilius is een koning die mogelijk wel of niet geleefd zou hebben ergens tussen 716 en 673 v. Chr. en regeerde over Rome (voordat Rome een republiek werd). Nog een interessant weetje: hij zou de opvolger zijn geweest van Romulus. Daar lees je meer over via deze pagina. Hard bewijs voor deze aanpassing door deze Numa Pompilius is er dus niet. De kalender zag er daarom als volgt uit:
De eerste maand: Martius (maart)
Vernoemd naar de god Mars.
De tweede maand: Aprilis (april)
Afgeleid van aperio, aperire, apertus wat zoveel betekent als 'openen.' Het zou ook kunnen gaan om een afgeleide van Aphrodite (Venus), omdat in deze maand de verering van deze godin begon.
De derde maand: Maius (mei)
Dit was de derde maand van de kalender en was ook wel bekend onder de naam mens Maius. In deze maand vonden de Spelen van Flora (Ludi Florea) plaats, ter ere van de god Flora. Waarschijnlijk omdat dit de derde maand was en omdat deze maand eindigde op een oneven getal (31) vond men dit een ongepaste maand.
De vierde maand: Iunius (juni)
Mensis Iunius, de vierde maand, Op dit punt wordt het een beetje verwarrend, want de oorspronkelijke maand Inius zou later Iliius worden. Dat kwam omdat Caesar graag een maand naar zichzelf wilde vernoemen. In de oude situatie was het dus Iunius en daarna Quintilis (juli). Over de naam valt te twisten. Publius Ovidius Naso of gewoon Ovidius was van mening dat de naam verwijzingen bevat naar onder andere de godinnen Juno en Juventas.
De vijfde maand: Quintilis (vijfde)
In deze maand stond de god Jupiter centraal. Daarnaast vereerde men Neptunus en Apollo in deze maand. Ook vierde men in deze maand landbouwfestivals. De maand was een "lange" maand met 31 dagen.
De zesde maand: Sextilis (zesde)
Over deze maand is nog wel eens onduidelijkheid. Had deze maand nu wel of geen 31 dagen voordat de maand een andere plaatst kreeg in het jaar? De zesde maand werd na de hervorming door Caesar namelijk de achtste maand en werd daarmee de maand Augustus. De maand had ook voor de hervorming van de kalender al 31 dagen, dus er veranderde eigenlijk niets. De maand was een zomermaand.
De zevende maand: Septembris (zevende)
Met 29 dagen was dit weer een korte maand. Later zou deze maand de negende maand worden, maar gek genoeg zou de maand de naam behouden. Wel werd een extra dag toegevoegd. In deze maand vonden de Ludi Romani plaats. Dit was een religieus festival dat gehouden werd van 12 tot 14 september en beschouwd werd als het hoogtepunt van de maand. Centraal stond de verering van de god Jupiter.
De achtste maand: Octrobris (achtste)
Deze maand bestond uit 31 dagen en behield ook na de introductie van de juliaanse kalender de al bestaande naam. De maand markeerde de periode van oogst, maar ook het einde van de militaire campagnes die begonnen waren in de maand Martius. Net zoals de maand Martius was dit de maand van de god Mars.
De negende maand: Novembris (negende)
Novembris (negende)
Ook deze maand heeft de naam behouden na de introductie van de juliaanse kalender. Centraal in deze maand: de Ludi Plebeii. Noem het een volksvermaak op grote schaal voor het gewone volk van Rome. Letterlijk vertaald is spreek je van de Plebejische Spelen. Deze duurden van 4 tot 17 november en bestonden uit atletiekwedstrijden en theatervoorstellingen.
De tiende maand: Decembris (tiende)
Ook deze maand heeft de naam behouden na de introductie van de juliaanse kalender. Centraal in deze maand: de Ludi Plebeii. Noem het een volksvermaak op grote schaal voor het gewone volk van Rome. Letterlijk vertaald is spreek je van de Plebejische Spelen. Deze duurden van 4 tot 17 november en bestonden uit atletiekwedstrijden en theatervoorstellingen.
Ianuarius, Februarius en Mercedonius
Nu denk je natuurlijk: waar zijn dan de maanden Ianuarius en Februarius gebleven? Die werden toegevoegd door Caesar tijdens de hervormingen die we kennen als de juliaanse kalender. Hij gaf de laatste twee maanden van het jaar deze namen. Dat was niet het enige wat hij deed. Hij maakte ook een einde aan Mercedonius. Deze maand was ook wel bekend als Mercedinus, Interkalaris of Intercalaris. De maand was nodig als een compensatie voor de tijdwaarneming en was daarmee een correctie (meer via deze link). Daar hoefde niets mis mee te zijn, wanneer deze Mercedonius consequent toegepast werd. Dat hield in dat deze dus om de twee of drie jaar toegepast zou worden. Dat werd niet altijd gedaan. Het leidde tot een rommeltje. Meer hierover lees je via deze link.
De vraag is alleen, hoe zag de kalender er vervolgens uit? Niet als de kalender zoals we die nu kennen:
- Martius – 31 dagen.
- Aprilis – 30 dagen.
- Maius – 31 dagen.
- Iunius – 30 dagen.
- Iulius – 31 dagen.
- Sextilis – 30 dagen.
- Septembris – 31 dagen.
- Octobris – 30 dagen.
- Novembris – 31 dagen.
- Decembris – 30 dagen.
- Ianuarius – 31 dagen.
- Februarius – 29 of 30 dagen.
Daarmee zijn we er nog niet. Onder Gaius Octavius, beter bekend als Imperator Caesar Augustus of gewoon Augusus, werd de kalender weer aangepast.
- Martius – 31 dagen.
- Aprilis – 30 dagen.
- Maius – 31 dagen.
- Iunius – 30 dagen.
- Iulius – 31 dagen.
- Augustus – 31 augustus.
- Septembris – 30 dagen.
- Octobris – 31 dagen.
- Novembris – 30 dagen.
- Decembris – 31 dagen.
- Ianuarius – 31 dagen.
- Februarius – 28 of 29 dagen.
Hoewel Julius Caesar heel veel ‘credits’ krijgt zouden we Augustus dus eigenlijk moeten bedanken, wanneer je het bovenstaande lijstje bekijkt. Zeker wanneer je bedenkt dat de aanpassing van Februaris eigenlijk al gelijk is aan het aantal dagen van onze moderne versie van februari.
Nieuwjaar op 1 januari
Zodra de Katholieke Kerk meer en meer invloed kreeg, begon men ook na te denken over de jaarwisseling. Hoe kon men ervoor zorgen dat oude gebruiken en tradities – die men beschouwde als heidens – uitgebannen zouden worden? Er waren naast de oude Romeinse gebruiken tal van oude culturen die een eigen feest hadden. Daarom besloot men dat op 1 januari het Hoogfeest van Maria Moeder van God gevierd moest worden. Dat was de achtste dag na het kerstfeest en was daarmee een octaafdag.
Sinds die tijd zitten we dus ‘vast’ aan Nieuwjaarsdag op 1 januari. Niet helemaal overigens, want niet iedereen viert de jaarwisseling op 1 januari. Denk bijvoorbeeld aan het Chinees Nieuwjaar. Dat wordt gevierd op de eerste tot en met de vijftiende dag van de eerste maand van de Chinese kalender. Dat is niet de enige afwijkende datum. Denk aan het islamitische Nieuwjaar, het hindoeïstische Nieuwjaar, het oosters-orthodoxe Nieuwjaar, het Joodse Nieuwjaar en ga zo maar door.
Tijdzones
Wanneer je wel de gregoriaanse kalender aanhoudt dan begint het jaar op 1 januari. Alleen is dat door de verschillende tijdzones voor iedereen op een ander moment. De eerste op de wereld die het nieuwe jaar vieren zijn de inwoners van Kiribati. Ergens in de Verenigde Staten of Canada viert men rond 11 uur Nederlandse tijd op 1 januari dan uiteindelijk de jaarwisseling. Je kunt de verschillende tijdzones zelf bekijken via deze pagina.
