Artigenda
Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust
Wanneer: jaarlijks, 27 januari.
De Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust is niet alleen een blijvende herinnering aan de bevrijding van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz. Het is ook een blijvende herinnering aan de Holocaust. Een van de meest zwarte bladzijden uit de geschiedenis. De dag kwam tot stand dankzij een resolutie van de Verenigde Naties. De dag is ook wel bekend onder de naam de Internationale Herdenkingsdag voor slachtoffers van de Holocaust, of in het Engels, International Day of Commemoration in memory of the victims of the Holocaust. Soms spreekt men wel van de International Holocaust Rememberance Day.
Bron: Wikimedia Commons.
Op de dag waarop de soldaten van het Sovjetleger de verschrikkingen van het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz waarnamen en het kamp daarmee bevrijdden vindt de Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust plaats. Dit is een door de Verenigde Naties (VN) ingestelde herdenkingsdag, die in het Engels bekend is onder de naam International Day of Commemoration in memory of the victims of the Holocaust. Soms spreekt men wel van de International Holocaust Rememberance Day.
De Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust is de vertaalde naam zoals deze werd gepresenteerd door de VN via Resolutie 60/7. Deze resolutie werd pas in 2005 aangenomen, ter ere van de zestigjarige herdenking van de Holocaust. Tot die tijd was er vanuit de VN geen formele herdenkingsdag. De resolutie werd op 1 november aangenomen, daarom kon de eerste dag plaatsvinden op 27 januari 2006.
Nationale Holocaust Herdenking
Het ontbreken van een formalisatie door de VN hield niet in dat er geen herdenkingen plaatsvonden. Die vonden sinds het bevrijden van Auschwitz plaats. In Nederland gebeurt dit op de laatste zondag van januari tijdens de Nationale Holocaust Herdenking. Deze herdenking vindt plaats bij het Spiegelmonument in het Wertheimpark.
De Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust is de vertaalde naam zoals deze werd gepresenteerd door de VN via Resolutie 60/7. Deze resolutie werd pas in 2005 aangenomen, ter ere van de zestigjarige herdenking van de Holocaust. Tot die tijd was er vanuit de VN geen formele herdenkingsdag. De resolutie werd op 1 november aangenomen, daarom kon de eerste dag plaatsvinden op 27 januari 2006.
VN-resolutie
De VN-resolutie die hoort bij deze dag noemt de dag overigens anders, namelijk de Internationale Herdenkingsdag voor de slachtoffers van de Holocaust. De VN-resolutie is nog niet eens zou oud. Via Resolutie 60/7 werd op 1 november 2005 de dag geformaliseerd. De vraag is of andere slachtoffers dan de Joodse slachtoffers ook herdacht moesten worden op die dag. Naast de ongeveer zes miljoen Joodse slachtoffers van de nazi’s, werden nog eens vijf miljoen andere mensen vermoord. Als het om het begrip Holocaust gaat, is hierover discussie onder wetenschappers. Dan gaat het bijvoorbeeld om Roma en Sinti, Slavische volkeren, Russische krijgsgevangenen, homoseksuelen, Jehova’s getuigen, mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking en politieke tegenstanders. Ook zij werden allemaal slachtoffer van het naziregime. Bovendien is het de vraag welke periode centraal staat. Was dit de periode vanaf het moment dat de Tweede Wereldoorlog uitbrak (1939) of was dat het moment dat de NSDAP aan de macht kwam (1933)? Of moest er juist gekeken worden na 20 januari 1942? Dat was de dag waarop de Wannseeconferentie plaatsvond en waarop door de nazi’s gesproken werd over de “definitieve oplossing” voor het “Jodenvraagstuk.” Alleen dat zou betekenen dat bepaalde gebeurtenissen niet mee zouden tellen.
De VN houdt het erop dat er zes miljoen Joden, samen met talloze minderheden werden vermoord door toedoen van de nazi’s en dat die op deze dag herdacht worden. Dat is inderdaad de dag waarop Sovjet-troepen Auschwitz bevrijdden. Daarnaast is de dag een voortdurende herinnering om alles wat met de ontkenning van de Holocaust te maken heeft te verwerpen, religieuze onverdraagzaamheid te verwerpen, samen met opruiing, intimidatie of geweld tegen personen op basis van etnische afkomst of religie. Daarnaast is de dag een blijvende herinnering en een protest tegen genocide. Dat zou de dag in ieder geval moeten zijn.
Website
De Verenigde Naties heeft de International Day of Commemoration in memory of the victims of the Holocaust ingesteld op 27 januari van ieder jaar. Daarmee wordt een relatie gelegd met de International Holocaust Remembrance Alliance. Deze organisatie was in 2000 verantwoordelijk voor het opstellen voor het opstellen van de Verklaring van Stockholm. Deze verklaring was een vervolg op de oprichting van de Task Force for International Coorporation for Holocaust Education, Remembrance and Research. Dit was de naam waaronder de Holocaust Remembrance Alliance tot aan 2013 bekend was. De organinisatie gebruikt IHRA om naar buiten te treden. De organisatie en diens definitie van antisemitisme is overigens niet onomstreden. Deze definitie is terug te vinden via deze pagina. Kritiek op de staat Israël wordt op basis van deze definitie ook als antisemitisme aangemerkt, wat niet zo hoeft te zijn. Antisemitisme heeft, voor alle duidelijkheid, geleid tot verschrikkingen. Verschrikkingen die duidelijk zichtbaar zijn op een locatie als Auschwitz.
De VN hebben voor de dag een speciale website beschikbaar gesteld. Daarop ook meer informatie over Holocaust-ontkenning. De veroordeling van de ontkenning van de Holocaust werd vastgelegd in Resolutie 76/250, die op 20 januari 2022 aangenomen werd door de Algemene Vergadering van de VN.
Het Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau
Vanzelfsprekend mag een organisatie niet ontbreken in dit overzicht en dat is het museum ter nagedachtenis aan Auschwitz, Memorial and Museum Auschwitz-Birkenau. Nu zijn er meer locaties die te bezoeken zijn. Alleen op deze dag ging het oorspronkelijk om de bevrijding van dit concentratie- en vernietigingskamp. Vandaar de aparte vermelding. Een volledig overzicht van alle door de nazi’s opgezette kampen is terug te vinden via deze Wikipedia-pagina.
Niet het eerste kamp
Dit was zeker niet de eerste plaats waar het begon. Dat waren de kampen Dachau, Oranienburg en Osthofen. Deze kampen werden allemaal als werk- of verzamelkamp door de nazi’s ingericht in maart 1933. Dat was kort na de Rijksdagbrand van 27 februari. Deze gebeurtenis markeerde de defintieve machtsovername door de nazi’s. Het eerste vernietigingskamp was Majdanek in Polen en dit kamp werd in juli 1941 geopend. Dat kamp was alleen gericht op de vernietiging. Auschwitz-Birkenau was eerder al geopend, namelijk in april 1940. Dit kamp had een dubbele functie. Zowel een concentratie- als een vernietigingskamp. Daarnaast diende een deel van het kamp als werkkamp. Dat komt omdat Auschwitz eigenlijk een concentratiecomplex was. Het bestond uit meerdere locaties.
Auschwitz-I (Stammlager)
Het begon allemaal in de oude militaire barakken, die ooit in het bezit waren van het Poolse leger. Nee, daarmee is het nooit een Pools concentratie- of vernietigingskamp geweest. Op het moment dat het Poolse leger gebruik maakte van die locatie was het wat het was: een onderkomen voor Poolse militairen. Dit veranderde na de Duitse inval van 1 september 1939. Er was behoefte aan het onderbrengen van gevangenen. In eerste instantie waren dit Poolse tegenstanders van de Duitse overheersing. Kort na de bezetting van Polen werd opdracht gegeven om een nieuw kamp in te richten. Op 27 april 1940 werd de opdracht gegeven door Heinrich Himmler (7 oktober 1900 – 23 mei 1945) om in Oświęcim het voormalige militaire complex hiervoor te gebruiken. De Duitse naam Oświęcim was Auschwitz. Met het in gebruik nemen van het complex als locatie voor de Poolse verzetsstrijders begon het in gebruik nemen van Auschwitz. Eerst als concentratiekamp, later als concentratie- en vernietigingskamp. De eerste gevangenen werden er vanaf 5 mei 1940 ondergebracht. Dat waren niet alleen Poolse verzetsstrijders. Ook door de nazi’s veroordeelde criminelen werden in Auschwitz ondergebracht.
Bron: Unsplash.
Dit complex was het originele kamp. Het kamp dat er eigenlijk al was. Het kamp dat later een andere naam kreeg. De naam Auschwitz I of Auschwitz Stammlager (basiskamp) was dus het kamp dat een nieuwe functie kreeg. Het zou na het opzetten van de andere kampen blijven bestaan en vooral gebruikt worden als het administratieve centrum. Dat neemt niet weg dat in dit deel van het kamp zeker 70.000 personen omgebracht werden, voordat er ook maar begonnen werd met de bouw van dat nieuwe kamp.
Het bijzondere was dat het kamp tijdens de periode van in gebruik name eigenlijk nog niet voltooid was. Dus de eerste lichting van gevangenen was verantwoordelijk voor het verder “afmaken” van het kamp. Dat gebeurde vooral na de komst van gevangenen op 20 mei 1940. Het ging om veroordeelde Duitse criminelen. Samen met ongeveer driehonderd joden uit Oświęcim moesten zijn het kamp verder voltooien. De driehonderd joden zorgden voor de eerste komst van joodse gedeporteerden naar het kamp.
Een oude munitiebunker werd verbouwd tot een crematorium. Daarmee werd het overigens geen vernietigingskamp. De functie van dit crematorium was alleen bedoeld voor het cremeren van overleden gevangen. Dit wil niet zeggen dat de levensomstandigheden in het kamp op dat moment goed waren of dat er helemaal geen sprake was van een grootschalige massamoord. Die massamoord vond plaats in het nieuw te bouwen kamp. Dat kamp had eigenlijk maar een doel, de massamoord op de mensen die in dat kamp aan kwamen.
Auschwitz-II / Auschwitz-Birkenau
Bron: Unsplash.
De meeste mensen denken bij Auschwitz aan de tekst boven de toegangspoort van het Stammlager met de tekst “Arbeit macht Frei” en aan Auschwitz-Birkenau. Toch zijn dit twee verschillende locaties. Het nieuwe kamp was gericht op de massamoord en die begon zodra de gedeporteerden aan kwamen in het kamp. Dan begonnen de selecties. Wie was nog van enig nut en wie moest direct sterven? Om alles nóg makkelijker te maken, werd besloten om in dat tweede kamp, Auschwitz-II, het spoor door te trekken tot in het kamp zelf. Dit moest ervoor zorgen dat alles niet te veel tijd in beslag moest nemen.
Het tweede kamp kreeg de naam Auschwitz-II of Auschwitz-Birkenau, Birkenau was de Duitstalige naam van het dorpje dat al grotendeels ontruimd was, toen besloten werd dat er een tweede kamp ingericht moest worden. Dat kamp werd in gebruik genomen op 1 maart 1942. Uiteindelijk zou het een vernietigingskamp worden, alleen was dit niet het initiële doel. Dat was een oplossing voor een ander probleem dat was ontstaan nadat Adolf Hitler (20 april 1889 – 30 april 1945) besloten had tot de aanval op de Sovjet-Unie. Operatie Barbarossa (22 juni – 5 december 1941) en de opvolgende militaire operaties, zorgden voor een nieuw probleem. Wat te doen met de krijgsgevangenen van het Rode Leger? Die konden ondergebracht worden in Auschwitz-Birkenau en dit gebeurde dus ook vanaf 1942. Daarom werd Brezinka (de Poolse naam) ontruimd en werd begonnen met de bouw van het nieuwe satellietkamp. Wel werd al rekening gehouden met een toekomstscenario waarbij massamoord het voornaamste doel zou zijn voor dit kamp. Daarom werden de middelen voor die massamoorden al wel aangelegd. Daarmee werd het dus een vernietigingskamp. Die waren uiteindelijk nodig, omdat de nazi’s besloten hadden dat de joden vervolgd moesten worden in Europa.
Naast de vervolging van joden in Europa werden ook wat de nazi’s omschreven als “zigeuners” vervolgd. Dan ging het om Roma en Sinti. Ook zij kwamen terecht in de concentratie- en vernietigingkampen en dus in Auschwitz-Birkenau. Speciaal hiervoor was een gedeelte van het kamp ingericht als Zigeunerlager. Daarnaast kwamen ook andere “vijanden” van het Derde Rijk terecht in dit kamp. Toch was er een verschil met de andere vernietigingskampen zoals Bełżec, Treblinka en Sobibór. In Auschwitz-Birkenau was er voor zij die niet direct geselecteerd werden sprake van een uitgestelde dood. Die duurde over het algemeen langer dan in de andere vernietigingskampen.
Auschwitz-II/Auschwitz-Monowitz
Bron: Wikimedia Commons.
Anders dan de andere vernietigingskampen is Auschwitz-Birkenau misschien wel in gebruik genomen (vanaf 1942), maar eigenlijk nooit voltooid. De opdracht voor de bouw van dit deel van het kamp, op drie kilometer van het Stammlager, werd gegeven in maart 1941. Dat zou zijn gedaan tijdens een bezoek van Heinrich Himmler aan Auschwitz-I. Helemaal zeker is dat niet, omdat er een langere periode tussen de uitvoering van de plannen zat. In de tussentijd werd begonnen met een andere prioriteit, namelijk het inrichten van een ander satellietkamp. Dat was het zogeheten Buna Lager. Dit satellietkamp dat eigenlijk te groot is om een de naam satellietkamp te mogen dragen kennen we als Auschwitz-III of Auschwitz-Monowitz. Monowice (Duitstalige naam destijds was Monowitz) ligt in de buurt van Oświęcim (Auschwitz). De naam Buna Lager is een verwijzing naar het synthetische rubber (Buna). De fabrieken stonden onder controle van IG Farben, zodat deze niet geraakt zouden worden door de Westelijke Geallieerden.
Tussen februari en april 1941 was IG Farben verantwoordelijk voor het plannen van de fabriek, daarna volgden de onteigeningen van de inwoners van Monowice. IG Farben zou arbeiders “huren” voor een bedrag van maximaal vier Reichsmark per dag per arbeidskracht. Dit bedrag kwam ten goede aan de SS.
Volgens de website van het Auschwitz-Birkenau Museum, heeft Himmler het kamp bezocht. Dat niet alleen, er zou volgens de plannen ook een kantoor voor de Reichsführer-SS ingericht worden. Die plannen zijn nooit doorgegaan. Meer informatie is terug te vinden via deze link (gearchiveerde versie). De website noemt geen exacte datum. Die datum wordt wel genoemd op deze pagina (gearchiveerde pagina). Het gaat dan om 1 maart 1941 en het gaat niet om een bezoek aan het Stammlager. Iedere andere datum of een vermelding dat Himmler rond die tijd een bezoek zou hebben gebracht aan Auschwitz-Birkenau is pertinent onjuist. Auschwitz-Birkenau werd in gebruik genomen vanaf 1942, niet eerder. De werkzaamheden begonnen vanaf de herfst van 1941. Dat de datum van 1 maart de juiste datum is, wordt onderschreven via The United States Holocaust Memorial Museum (bron, gearchiveerde link).
Het centrum van de Holocaust
Auschwitz-I, Auschwitz-II en in mindere mate Auschwitz-III worden beschouwd als het centrum van de Holocaust. Waarom? In de eerste plaats vanwege de zichtbaarheid. De sporen zijn zichtbaar. Andere plaatsen waar de massamoorden plaatsgevonden hebben zijn door de nazi’s vernietigd. Het bewijs is geprobeerd te verhullen. Denk bijvoorbeeld aan het concentratie- en vernietigingskamp Majdanek in Oost-Polen. Dit kamp werd in gebruik genomen op 21 juli 1941 en enkele weken voordat de troepen van het Rode Leger naderden, werd gepoogd om alle sporen uit te wissen. Het kamp werd op 24 juli 1944 bevrijd. Slechts enkele honderden gevangenen werden in het kamp aangetroffen. Naar schatting werden 78.000 mensen omgebracht in de periode tussen 1941 en 1944.
In een periode van nauwelijks drie jaar kon het erger. Veel erger. Na Auschwitz-Birkenau is er een vernietigingskamp geweest waar nog meer mensen zijn omgebracht. Dat waren de twee kampen die we kennen als Treblinka. Treblinka I was het werkkamp, Treblinka II het vernietigingskamp. De periode van drie jaar is niet helemaal juist. Treblinka II was in gebruik vanaf 1942,
Het getal van 900.000 zou overigens wel eens een lage of voorzichtige schatting kunnen zijn. Eind 1942 lag het aantal omgebrachte personen in Treblinka namelijk al op 713.555. Dit getal is afkomstig uit het onderschepte telegram van Hermann Höfle van 15 januari 1943. Dit telegram somde op wat de totalen waren van alle kampen in 1942. Dat wil zeggen: alle kampen die onderdeel waren van Aktion Reinhard, waarbij in 1942 en 1943 tussen de anderhalf en twee miljoen Poolse joden vermoord werden in de vernietigingskampen Bełżec, Sobibór en Treblinka. Het hoogtepunt vond plaats tussen augustus en oktober 1942, toen in honderd dagen 1,3 miljoen mensen vermoord werden in de kampen.
In tegenstelling tot die kampen was Auschwitz-Birkenau niet zuiver gericht op vernietiging, al was dit het wel. Ja, er vonden selecties plaats. Er werden mensen direct na aankomst vergast en dus vermoord. Anderen werden het kamp ingestuurd en moesten daar onder erbarmelijke omstandigheden verblijven. Die omstandigheden waren zo slecht, dat mensen er niet konden overleven. Althans, alleen de mensen die het sterkst waren. De anderen stierven en dat waren er zoveel, dat dit voor een probleem zorgde. Rudolf Höss (25 november 1901 – 16 april 1947), de kampcommandant, besloot tot drastische maatregelen. Hij nam contact op met de architect van Auschwitz-Birkenau, Karl Bischoff (9 augustus 1897 – 2 oktober 1950).
Bischoff was verantwoordelijk voor het ontwerp van Auschwitz-Birkenau en hij kwam met de oplossing. Een verbetering van de crematoria. Daarom adviseerde Bischoff de ovens van Topf & Söhne. Dat bedrijf uit Erfurt had alleen nog helemaal niets. Daar moest nog iets voor ontwikkeld worden en daarom werd Kurt Prüfer (21 april 1891 – 1952) daarmee belast. Nu is het niet zo dat het onbekend terrein was voor de ovenbouwer uit Erfurt. Sinds 1937 was het bedrijf verantwoordelijk voor de bouw van ovens voor de crematoria van concentratie- en vernietigingskampen. Prüfer op zijn beurt zal het waarschijnlijk als overtuigd NSDAP-lid als eer beschouwd hebben om dit te mogen doen. Hij was al sinds 1933 lid van de partij.
De ovens die Topf & Söhne vervaardigde voor de nazi vernietigingsmachine waren uiterst efficiënt. Niet alleen waren ze ontdaan van alle poespas (geen versieringen), ze hoefden niet uitgeschakeld te worden om de as te bewaren. Ook waren ze voorzien van een systeem om de afvoer aan te passen. De optie om reukloze en heldere rook af te voeren was weggelaten. Dit zegt wat over de omstandigheden binnen en direct buiten het kamp.
Eigenlijk was na deze aanpassingen Auschwitz-Birkenau nog steeds niet voltooid. Er waren telkens nieuwe plannen voor het voltooien van het kamp. Deze vonden alleen geen doorgang, omdat het kamp bevrijd werd. Of was het omdat men besloot dat het kamp ontruimd moest worden en iedereen die niet van waarde was uit de weggeruimd moest worden? Want dat was eigenlijk wat er gebeurde. Toen op 27 januari 1945 dit deel van Auschwitz in de middag bevrijd werd door de soldaten van het Rode Leger was er nog een fractie van het aantal gevangenen aanwezig. De dodenmarsen waren weken daarvoor begonnen. Richting het westen. In opdracht van Heinrich Himmler. Mensen werden ingezet als wisselgeld. Zo wilde hij bewerkstelligen dat de Westelijke Geallieerden een vredesovereenkomst zouden tekenen. Met als wisselgeld de personen uit die kampen. De Westelijke Geallieerden weigerden dit. Ten eerste werd niet onderhandeld over een gedeelte overgave. Ten tweede werd niet onderhandeld met Himmler.
De bevrijding
Op 27 januari 1945 werd als eerste het Stammlager bevrijd. Daarna Auschwitz-Birkenau. Eigenlijk was er geen echte bevrijding van Auschwitz-Monowitz, want dit kamp was niet meer in gebruik voordat de soldaten van het Rode Leger aan kwamen. Een week bleef functioneren tot een week voordat de soldaten arriveerden in het gebied.
Slachtoffers
Hoewel er voor een groot deel precies is bijgehouden wie er het kamp binnenkwamen via een registratie door de nazi’s, is niet alles bijgehouden. Daarnaast zijn bepaalde zaken vernietigd in de laatste dagen voordat het kamp bevrijd werd. Het gaat daarom om schattingen. De ene schatting gaat uit van tenminste 1,1 miljoen slachtoffers
Nacht und Nebel/Nuit et Brouillard
De term Nacht und Nebel had niets te maken met Auschwitz. Het was een term die door de nazi’s gebruikt werd om bepaalde tegenstanders, voornamelijk verzetsstrijders en politieke tegenstanders te laten verdwijnen. Het moest iets afschrikwekkend opleveren. Daarnaast moest het vragen opleveren. Wat gebeurde er met de personen om wie het ging?
De personen om wie het ging kwamen via speciale rechtbanken of soms zelfs zonder een rechtbank gezien te hebben terecht in concentratiekampen. Bijvoorbeeld in het concentratiekamp Natzweiler-Struthof in de Elzas. Dit kamp werd niet speciaal aangelegd voor dit doeleinde, alleen werd het wel ingezet om de het Nacht und Nebel Erlaβ uit te voeren. Het ging om een Führer Erlaβ, dus een bevel van Adolf Hitler. Alleen wist niemand er officieel wat van. Dat was ook de bedoeling. Vandaar ook de naam. Om mensen in de mist van de nacht te laten verdwijnen. Daarnaast was het eigenlijk een doodstraf die uitgevoerd werd op termijn.
De Franse vertaling van Nacht und Nebel, Nuit et Brouillard, De naam Nacht und Nebel is eveneens de naam van een zeer indringende documentaire die in 1956 gemaakt werd door Alain Resnais (3 juni 1922 – 1 maart 2014). De originele titel van de documentaire is Nuit en Brouillard. De voice-over is die van Michel Bouquet (6 november 1925 – 13 april 2022). De film toont beelden van Auschwitz op een moment van vlak na de oorlog. Daarnaast werden authentieke beelden van vlak na de bevrijding gebruikt.
Nuit et Brouillard geldt als een van de meest indringende documentaires over de Holocaust en wordt daarom alleen vermeld als link.
